Ekološki izazovi grada Loznice: industrijsko zagađenje i zaštita životne sredine

Uvod

Grad Loznica, smešten na desnoj obali reke Drine u zapadnoj Srbiji, predstavlja karakterističan primer post-industrijskog naselja koje se suočava sa ozbiljnim ekološkim nasleđem prošlosti. Tokom druge polovine XX veka, Loznica je doživela intenzivan industrijski razvoj, ali je ekonomska kriza devedesetih godina i nedostatak odgovarajućih strategija upravljanja otpadom doveo do značajnih problema zagađenja životne sredine. Ovaj rad analizira glavne izvore zagađenja u Loznici, sa posebnim osvrtom na napuštenu fabriku „Viskoza" i zagađenje reke Drine, kao i mere koje su preduzete ili se planiraju za sanaciju kontaminiranih lokacija.

Istorijat industrijskog razvoja Loznice

Loznica je doživela značajan ekonomski rast osnivanjem Hemijske industrije „Viskoza" 1957. godine. Fabrika je u najboljim danima zapošljavala preko 11.000 radnika u 13 proizvodnih pogona, što je čini svojevrsnim rekorderom u široj Podrinjskoj regiji. U vreme najvećeg procvata, tokom osamdesetih godina prošlog veka, broj zaposlenih je dostigao približno 10.000, dok je grad imao svega 18.000 stanovnika.

Pored proizvodnje viskoze i veštačke svile, „Viskoza" je bila poznata i po drugim aktivnostima koje su doprinele razvoju lokalne zajednice. Međutim, kao i mnoge druge fabrike u zemlji, „Viskoza" nije izbegla udarce ekonomske krize devedesetih godina. Smanjenje potražnje, nedostatak investicija i promene u ekonomskom okruženju doveli su do postupnog propadanja fabrike tokom tog perioda, a proizvodnja je konačno zaustavljena početkom 2005. godine.

Fabrika „Viskoza" kao ekološka pretnja

Istorijski opasni otpad

Nakon zatvaranja 2005. godine, fabrika je postala žrtva višegodišnje pljačke, tokom koje su odneti svi vredni materijali uključujući bakar, aluminijum, zlato i platinu. Ostali su samo goli zidovi i, što je još alarmantnije, velike količine opasnih hemikalija korišćenih u proizvodnom procesu.

Trenutno su u fabrici prisutne kontaminirane vode sa ugljen-disulfidom, crni lug, mazut i furfural, što predstavlja ozbiljnu opasnost za okolinu. Najopasnija materija u „Viskozi" bio je ugljen-disulfid (CS2), čiji je preostatak nakon prestanka rada iznosio približno 550 tona. O prisustvu ove količine se saznalo tek nakon velikog požara u decembru 2008. godine.

Ugljen-disulfid je otrovna, zapaljiva i eksplozivna supstanca koja pri dodiru sa vazduhom može izazvati katastrofalne posledice. Ova hemikalija deluje na nervno tkivo, mozak i periferni nervni sistem, što dodatno naglašava ozbiljnost ekološke pretnje koju napuštena fabrika predstavlja.

Incidenti i upozorenja

Tokom godina napuštenosti, kompleks „Viskoze" bio je mesto više ekoloških incidenata. Požar 2008. godine i curenje amonijaka 2013. godine zbog pokušaja krađe ventila bili su jasna upozorenja na neophodnost hitne intervencije. Uprkos ovim događajima, nadležni organi nisu preduzeli dovoljno brze i efikasne korake da spreče dalje ugrožavanje stanovništva i životne sredine.

Sanacija kontaminiranog područja

U novembru 2019. godine, „Viskoza" je identifikovana kao jedna od 32 industrijska postrojenja u Srbiji sa potvrđenim zagađenjem. Ministarstvo zaštite životne sredine pokrenulo je proces uklanjanja istorijskog otpada sa ove lokacije sredinom 2023. godine.

Procenjena količina istorijskog otpada bila je oko 2.500 tona, ali tačnu količinu nije bilo moguće utvrditi zbog zapuštenosti kompleksa. Kompleks je bio obrastao vegetacijom i nepristupačan, a deo otpada se nalazio u rasutom stanju ispred i u konstruktivno nestabilnim objektima. Dodatni problem predstavljali su bazeni sa tečnim otpadom koji je sadržavao ugljen-disulfid, kao i suspendovane čestice zemlje, peska i drvenog otpada.

Tokom 2023. i početkom 2024. godine uklonjeno je ukupno oko 2.754 tone opasnog otpada, uključujući otpadne hemikalije, opasne ugljovodonike, opasan građevinski otpad i otpad od drveta. Uklanjanje CS2 iz Loznice započeto je sredinom 2010. godine specijalnim kontejner-cisternama železnicom, ali posao nije bio u potpunosti okončan u predviđenom vremenskom okviru.

Zagađenje reke Drine

Karakteristike reke Drine

Reka Drina predstavlja jednu od najznačajnijih vodnih površina u regionu. Nastaje spajanjem reka Tare i Pive kod Šćepan Polja i pripada crnomorskom slivu. Od spajanja Tare i Pive do ušća, tok Drine je dug 346 kilometara. Grad Loznica je jedan od značajnich gradova na Drini, uz Foču, Goražde, Višegrad, Bajinu Baštu i Zvornik.

Visoka koncentracija rastvorenog krečnjaka dovodi do toga da vode Drine imaju karakterističnu zelenu boju. Reka je proglašena javnim dobrom od općeg interesa i predstavlja stanište brojnih strogo zaštićenih divljih vrsta.

Incident sa zagađenjem u januaru 2025.

Početkom januara 2025. godine, reka Drina je kilometrima bila obojana u crveno, što je uznemirilo stanovnike priobaljnih naselja u Srbiji i Bosni i Hercegovini. Drinu je obojio mulj istekao iz Fabrike „Alumina" kod Zvornika u BiH, što je pokrenulo krivičnu prijavu ekološkog udruženja „Zaštitimo Jadar i Rađevinu".

U krivičnoj prijavi navedeno je da zagađenjem nije nastala samo šteta po životnu sredinu, već je došlo i do uznemiravanja javnosti. Veći deo grada Loznice snabdeva se vodom sa vodoizvorišta u Banji Koviljači, što dodatno povećava zabrinutost stanovnika.

Preduzeće „Vodovod i kanalizacija" Loznica je obavilo uzorkovanje i analizu vode, koja je pokazala da je voda ispravna za upotrebu. Zvanično objašnjenje bilo je da je uzrok promene boje vode povećano otapanje snega u području Zvornika koje je spiralo naslage boksita. Međutim, ekološke organizacije nisu bile zadovoljne ovim objašnjenjem.

Udruženje „Zaštitimo Jadar i Rađevinu" istaklo je neadekvatno postupanje nadležnih institucija u Srbiji koje nisu odmah uzele uzorke, nego su čekale da se voda u Drini razbistri i razblaži pre uzimanja uzoraka. Ovo predstavlja ozbiljan propust u protokolu upravljanja ekološkim incidentima.

Istorijat zagađenja Drine

Ovo nije bio izolovani slučaj zagađenja Drine. Godine 2016. došlo je do uginuća velike količine ribe nakon puštanja otrovne lužine iz fabrike „Alumina". Tada je Drina bila sivo-bele boje sa penom, a riba je masovno uginula zbog trovanja.

Aktivisti upozoravaju da problem nije samo u fabrikama već i u sistematskom nedostatku kontrole. Ilegalna gradnja neposredno uz vodu česta je pojava, jer su katastarske mape često zastarele, što otežava utvrđivanje vlasništva parcela duž reke i omogućava nekontrolisanu izgradnju.

Širi kontekst zagađenja u Srbiji

Loznica nije jedini grad u Srbiji koji se suočava sa problemima zagađenja. Među najzagađenijim gradovima u regionu su Bor, Kosovska Mitrovica, Zenica, Pančevo, Beograd, Kruševac, Loznica, Sarajevo i drugi. U Pančevu koncentracija štetnih materija u vazduhu često premašuje dozvoljene norme za nekoliko puta.

Problem zagađenja životne sredine u Srbiji je složen i višeslojan. Prema podacima iz 2018. godine, u Srbiji se godišnje proizvede između 150.000 i 200.000 tona opasnog otpada, a najveći deo tog otpada se ne prerađuje adekvatno. Razlog je nedostatak odgovarajućeg broja postrojenja za preradu opasnog otpada.

Prema istraživanjima inspekcije Ministarstva za zaštitu životne sredine, u Srbiji je identifikovano preko 70 lokacija na kojima se nalazi istorijski industrijski otpad. Ove lokacije predstavljaju potencijalnu opasnost po zdravlje ljudi i biodiverzitet, te zahtevaju hitne mere sanacije.

Uticaj zagađenja na zdravlje stanovništva i ekosisteme

Zagađenje životne sredine predstavlja direktnu pretnju po zdravlje ljudi. Izloženost teškim metalima i toksičnim hemikalijama može dovesti do niza zdravstvenih problema, uključujući respiratorne bolesti, neurološke poremećaje i povećan rizik od razvoja malignih oboljenja.

U slučaju fabrike „Viskoza", prisustvo ugljen-disulfida predstavlja posebnu opasnost. Ova supstanca deluje na centralni i periferni nervni sistem, može izazvati akutne trovanja, a dugotrajna izloženost dovodi do hroničnih neuroloških oštećenja.

Zagađenje reke Drine utiče ne samo na kvalitet vode za piće već i na bogat biodiverzitet koji ova reka podržava. Sliv i vodotok Drine odlikuje se raznovrsnim i bogatim biodiverzitetom, uključujući staništa strogo zaštićenih divljih vrsta. Zagađenja poput onih iz fabrike „Alumina" mogu imati dugoročne posledice na vodene ekosisteme.

Mere zaštite i budući pravci delovanja

Sanacija fabrike „Viskoza"

Uklanjanje opasnog otpada iz kompleksa „Viskoza" predstavlja prvi korak ka sanaciji ove lokacije. Međutim, posao nije završen. Potrebno je ukloniti hiljade kvadratnih metara betona iz hala i pogona, kao i devet višemetarskih dimnjaka.

U viziji razvoja Loznice za naredne godine predviđena je gradnja novog stambeno-poslovnog kompleksa na lokaciji nekadašnje fabrike, koji bi trebalo da poveže Loznicu sa Banjom Koviljačom. Ovaj projekat može predstavljati priliku za regeneraciju ovog područja i stvaranje nove urbane zone, ali samo uz prethodnu temeljnu sanaciju kontaminiranog zemljišta.

Zaštita reke Drine

Zaštita reke Drine zahteva koordinisanu akciju nadležnih organa u Srbiji i Bosni i Hercegovini. Drina predstavlja međunarodnu granicu i prirodno dobro od zajedničkog interesa, te zagađenja na jednoj strani direktno utiču na drugu stranu.

Potrebno je uspostavljanje efikasnog sistema monitoringa kvaliteta vode, brzo reagovanje na ekološke incidente, i jačanje međunarodne saradnje u upravljanju ovom vodnom površinom. Aktivisti naglašavaju da postoje institucije nadležne za sliv reke Save (u koju se uliva Drina) i Dunava, te da se mogu koristiti međunarodni mehanizmi zaštite.

Jačanje institucionalnih kapaciteta

Ključni problem u suzbijanju zagađenja je nedostatak efikasnih institucionalnih mehanizama. Potrebno je:

• Jačanje inspekcijskih službi – Povećanje broja inspektora i njihovih ovlašćenja za kontrolu industrijskih postrojenja
• Modernizacija sistema monitoringa – Uspostavljanje automatskih stanica za praćenje kvaliteta vazduha i vode
• Transparentnost podataka – Objavljivanje svih rezultata merenja kako bi građani bili informisani o stanju životne sredine
• Strože kazne za zagađivače – Primena ekonomskih i krivičnih sankcija protiv subjekata koji zagađuju životnu sredinu
• Međunarodna saradnja – Korišćenje fondova EU i drugih međunarodnih organizacija za sanaciju kontaminiranih lokacija

Edukacija i podizanje svesti javnosti

Dugoročna zaštita životne sredine zavisi od svesti građana o važnosti ovog pitanja. Potrebno je sprovoditi obrazovne programe u školama, medijske kampanje i podržavati rad nevladinih organizacija koje se bave ekološkim pitanjima.